Cemre Yoldaş: Yatırımlarda Pygmalion Tesiri “Yaşadığı acı tecrübeler niçiniyle bayanlardan nefret eden Kıbrıslı heykeltıraş Pygmalion’un canı o kadar yanmıştır ki aşikâr bir süre daha sonra tüm bayanlardan tiksinti duymuş ve hepsinden kaçınır hale gelmiştir. hayatının hiç bir vaktini onlardan biriyle geçirmek istemeyen Pygmalion ölünceye kadar evlenmeme yemini de etmiştir. Bu acı tecrübelerden dolayı Pygmalion günlerden bir gün, kendi gönlünde yatan ülkü bayana nazaran bir bayan heykeli yapmaya karar verir. O kadar uzun müddet çalışır, oyma ve heykeltıraşlık konusundaki bütün maharetini ortaya koyar ve mesleğini o denli büyük bir adayışla yapar ki en sonunda yaşayan ve yaşamayan rastgele bir bayandan daha hoş ve eksiksiz bir fildişi bayan heykeli ortaya çıkar. Pygmalion, bu heykele “uyuyan aşk” manasına gelen “Galatea” ismini verir. Ortaya çıkan heykel, yaratıcısı Pygmalion’un dahi beklentilerinin epeyce üstündedir.
Pygmalion, yaptığı bayan heykelini devamlı seyretmekten, ona her baktığında onun bir heykelden daha fazlasını istemekten, onunla konuşmaktan kendini alıkoyamaz ve nihayet Galatea’ya derinden âşık olur. Hissettiği aşk öylesine kuvvetlidür ki Pygmalion bir gün Venüs (Afrodit) tapınağına masraf ve aşk tanrıçası Venüs’e yalvarır; heykeline can vermesini diler. Pygmalion tapınaktan konuta dönüp heykelini öptüğünde onun sıcak ve yumuşak olduğunu fark eder. Zihni kuşku ve sevinç içinde gidip gelse bile Tanrıça Pygmalion’un sevgisinden etkilenmiş ve heykeli Galatea’ya can vermiştir.”
Hiç Wallenda Faktörünü ya da Rosenthal Tesirini duydunuz mu?
Wallenda Faktöründe ismini veren kıssada, Karl Wallenda isminde bir ip cambazı yıllarce başarılı şovlar yapar. Çok fazla başarılı şovlara sahip bulunmasına karşın bir gün ipten düşerek ömrünü kaybeder. Vefatından daha sonra eşi tarafınca yapılan açıklamada, Wallenda’nın düşmedilk evvelki üç ay boyunca odaklandığı niyetin ipte yürümek değil ipten düşmemek olduğu anlaşılır. Robert Tesirinde bahis edilen ise; Robert Rosenthal ve arkadaşları öğretmen-öğrenci bağlantısını ele alan bir çalışma yaparlar. Araştırmacılar, bir ilkokulun birden altıya kadar olan tüm sınıflarındaki öğrencilerine yaygın olarak kullanılan bir zekâ testi uygular ve öğretmenlere bu testin zihinsel gelişimi öngördüğünü söylerler. Akabinde öğrencilerin yaklaşık yüzde yirmisini rastlantısal olarak seçerek öğretmenlere bu çocukların sahiden dikkate bedel bir zihinsel gelişim gösterdiklerini belirtirler. Ders yılı sonunda birebir test birebir öğrencilere tekrar uygulanır ve öğrencilerin hakikaten de dikkate kıymet bir zihinsel gelişme gösterdikleri gözlemlenir. Rosenthal ve arkadaşlarına bakılırsa deney ve denetim kümesi içindeki tek fark öğretmenlerin seçilmiş öğrencilere karşı olan davranışlarıydı. Zira öğretmenler seçilmiş öğrencilere karşı daha sabırlı ve onları yüreklendirici davranışlar sergilemişler ve bu beklentilerini ses tonu, yüz sözleri ve misal yollarla öğrencilere iletmişlerdi. bu biçimdece öğrenciler kendilerini daha fazla çalışmaya güdülemişti.
Yukarıda bahsedilen her iki bahis ekseriyetle “Pygmalion Etkisi” ya da “Kendini Gerçekleştiren Kehanet” terimi altında incelenir. Pygmalion, 1770 yılında Jean Jacques Rousseau tarafınca birinci sefer özünü koruyarak yazıya dökülmüştür. 1898 yılında ise Alman Psikiyatrist Albert Moll tarafınca bu kavramın içeriği açıklanmıştır. Bu kavrama bakılırsa; bireyler kendilerinden ne bekleniyorsa o biçimde davranıyor bu davranışlar da kehanetlerin gerçekleşmesine niye oluyordu. Albert Moll’dan daha sonra Sosyolog Robert Merton ise siyahiler üzerinden bir çalışma yaparak Pygmalion Tesirini öteki bir noktaya taşımıştır. O senelerda Amerika’da yaşayan siyahiler, düşük fiyatlarla çalıştırılıyordu, haliyle bu düşük fiyatlar onların düşük hayat koşullarına sahip olmalarına sebep oluyordu. Merton, yaptığı çalışmada siyahilerin bu tarafta ön yargılara sahip olduğunu fark etti ve önyargıların devamlı olarak yinelanması kendilerini kıymetsiz, sevilmez ve etkisiz düşünmeye itiyordu. Bu durumda Pygmalion Tesiri, kendi kendini gerçekleştiren bir kehanet oluyordu.
Merton’a göre; evvela bir durum yanlış tanımlanıyor. Bu yanlış tarif, yeni bir davranışa yol açıyor. Yeni davranış ise başlangıçta yapılan yanlış tarifi gerçekleştirmiş oluyordu. Üstteki mitte Pygmalion, hiç bir hanımın sevgisine layık olmadığını düşünüyor ve bu sevgiye layık olabilecek tek hanımın kendi zihninin eseri olabileceğine inanıyor. Bu bir yanlış tarifti. Pygmalion, yapmış olduğu yanlış tanıma olan inancından yola çıkarak bir heykel yapıyor ve kendi yapmış olduğu bu heykele âşık oluyor. Bu da başta yapmış olduğu yanlış tariften kaynaklanan yeni bir davranıştı. Venüs’ün heykele can vermesiyle Pygmalion nitekim de kendi zihninde yarattığı bayanla evleniyor. Başlangıçta yapılmış olan yanlış tarif gerçekleşmiş oluyor.
İnanılan şeyin gerçekleşmesi elbette memnunluk vericidir lakin 1964 yılında psikolog Robert Rosenthal insanların gerçekliğinin, diğerlerinden ya da kendi beklentilerinden olumlu etkilenebileceği üzere olumsuz etkilenebileceğini göstermiştir. Gerçekten yazının başlarında bahsedilen Robert Tesiri ne kadar olumlu bir örnek ise Wallenda faktörü de bir o kadar olumsuz örneklerdendir. Hatta ilerleyen devirlerde yapılan çalışmalar kendi kendini gerçekleştiren kehanetlerin döngüsel tabiatının insanlarda anksiyete ve depresyonun gelişmesinde ve derinleşmesinde rol oynayabileceğini göstermiştir. Kendi kendini gerçekleştiren kehanet anksiyete sorunu olan şahısların kendisini daha inançsız, kaygılı ve duygusal olarak daha hassas hissetmesine yol açarken; depresyonla gayret eden bireylerin daha bedelsiz, sevilmez ve etkisiz hissetmeye yönlendirdiği gözlenmiştir.
Peki, yatırımcı tarafında Pygmalion Tesiri nasıl işliyor? Olumsuz senaryoyu ele alırsak; yatırımcı yapmış olduğu, yaptığı ya da ileride yapacağı yatırımların hiç birinden kar sağlayamayacağını ve portföyünün paha kaybedeceğini düşünüyor. Bu yanlış tarif. Yanlış tanımla birlikte süreç yapmaya başlayan yatırımcı, beklentilerinin zıddı olan durumlarla karşılaştığında kaygı ve panikle yeni bir davranışa karar veriyor (yaptığı yatırımı panikle satmak ya da panikle yeni yatırımlar yapmak vb.). Panikle yapmış olduğu süreç yatırımcının ziyan etmesine niye olduğunda kehanet kendini gerçekleştirmiş oluyor. Yani, başta yapmış olduğu yanlış tarif gerçeğe dönmüş oluyor. Olumlu senaryodan bahsetmiş olduğumiz vakit ise yanlış tarif, yatırımcının yapmış olduğu tüm süreçlerden kar sağlayacağı üzerine kuruluyor. Şayet yatırımcı başaracağına olan inancı ile daha fazla araştırma ve tahlile yönelirse; yanlış tarif, yatırımcıyı olumlu bir sonuca götürebiliyor. Lakin, yanlış tarif yatırımcıda çok itimat dediğimiz durumu ortaya çıkartıyorsa; yatırımcı ne yazık ki tekrar olumsuz bir sonuçla karşılaşabiliyor. Zira yatırımcının bir gayeye ulaşması konusundaki inancı ne kadar büyük olursa o kadar fazlaca risk alma eğiliminde olabiliyor. Yatırımcı ya bir paya olağandan epey daha fazla yatırım yapıyor ya da portföyünü hayli fazla ve farklı yatırımlarla şekillendirip portföyü üstündeki denetimi kaybediyor.
aynı vakitte Pygmalion etkisinin yanlış tanımla başladığını unutmamak gerekir. Yatırımcılarda oluşan yanlış tarif, belirsizliğin ağır olduğu periyotlarda çoklukla yatırımcıların “sezgisel yöntemler” kullanımından dolayı ortaya çıkmaktadır. Tversky ve Kahneman 1973 yılında yatırımcıların yetenekler hakkında çıkarımlarda bulunduklarını bu yüzden de kararlar alırken kendi yeteneklerinden ve öbürleri tarafınca algılanan yeteneklerinden etkilendiklerini belirtmişlerdir. Zira yatırımcılar çıkarımda bulunurken sezgisel formüller kullanıyordu ve bu çıkarımlar çıpa tesiri, temsiliyet ve geçerlilik denilen üç kıymetli sezgisel yargıdan oluşuyordu.
Çıpa tesiri, insanların bildiği bir noktaya ya da bir sayıya demir atarak uygun gördüğü tarafta niyetlerini ayarlamasına denir. Bunu yaparken de beşerler yenidenlanan tecrübelerden, gördüğü, duyduğu rastgele bilgilerden etkilenilebilir. Örneğin bir komşunuz var ve komşunuzun kimi davranışlarından dolayı onun utangaç, içine dönük, yardımsever, uysal, tertipli birebir vakitte beşerler ya da gerçeklik dünyasına epeyce az ilgi duyan biri olduğunu düşünüyorsunuz. Komşunuz hakkında bu niyetlerinizin oluşma sebebi, daha evvel diğer insanlarda tekraren gördüğünüz davranış kalıplarından ya da diğer insanların komşunuz hakkında size söylemiş olduği şeylerden dolayı olabilir.
Temsiliyet tesiri ise kalıplara benzerliktir. İnsanların ilgilendikleri mümkünlük sorularından birçoğu şu iki çeşitten birine aittir: A objesinin B kategorisine ilişkin olma mümkünlüğü nedir? A hadisesinin B sürecinden kaynaklanma mümkünlüğü nedir? Bu sorulara karşılık ararlarken A’nın B’ye ne kadar benzediğini değerlendirmeye çalışırlar. Komşunuzun utangaç, içine dönük, her vakit yardımsever, uysal, sistemli tıpkı vakitte beşerler ya da gerçeklik dünyasına fazlaca az ilgi duyan biri olduğunu biliyorsunuz (diğer insanların görüşleriyle bu fikrinizi desteklediğiniz için bildiğinizi düşünüyorsunuz). Ancak mesleğinizi bilmiyorsunuz. Aklınızda oluşan satıcı, pilot, kütüphaneci, hekim vb. üzere meslek listesi temsiliyete göre ortaya çıkmaktadır. Ve sizin komşunuza karşı olan davranışınızda düşündüğünüz listeye bakılırsa değişiklik göstermektedir. özetlemek gerekirse; temsil edilebilirlik, misal özelliklere sahip olan şeylerin büyük oranda misal olduğunu ve birbirlerini etkilediği var iseyımını kabul eder ve sizin bir liste oluşturmanızı sağlar.
Geçerlilik yanılsamasında ise beşerler genelde bilgileri en düzgün temsil eden kararı seçerek bir öngörüde bulunurlar. Öngörülerine olan inançları en baştaki temsil derecelerine bağlıdır. Öteki bir deyişle yapılan tanımlama kısıtlı, güvenilmez ya da geçersiz olsa da seçilen sonuç ile bilgi içindeki örtüşmenin kalitesi kıymetlidir. Komşunuzun davranışları ile oluşturduğunuz meslek listesinde onun kütüphaneci olduğunu öngörmeniz geçerlilik yanılsamasıdır. Yani, toplumsal medyada dolaşırken ya da televizyonu izlerken gözünüze çarpan bir haberden dolayı hangi kesimlerin nasıl etkileneceğini düşünmeniz çıpa tesiri, bu kesimlerin ortasındaki pay senetlerini listelemeniz temsiliyet tesiri, bu listedeki kimi pay senetlerinin düşeceğini ya da yükseleceğini öngörmeniz ise geçerlilik tesiridir. Lakin unutulmaması gerekilen kıymetli şey şudur: bahsedilen sıralamayı ayrıntıyla incelemelerle bir arada vakte yayarak yapmanız ve süratli yapmanız içinde fark vardır. Yavaş düşünme sistemi ile yani Sistem 2 ile karar verip, tahliller yaptıktan daha sonra süreç yapmanız yatırım; düşünme aksiyonunu savaş ya da kaç sistemine yani Sistem 1’e bırakarak, saniyeler ortasında karar verip yatırım yapmanız ise kumardır. Zira, Sistem 2’de yanlış tarif ile ortaya çıkan listeyi gözden geçirmek için kendinize bir fırsat verirsiniz. Başka bir tabirle mermerden heykel yaratmak için bir vaktiniz olur. Fakat süratli karar aldığınızda bilişsel yanılsamalar sizi hayli süratli bir biçimde ziyan noktasına taşıyacaktır.
İnsanlar kesin cevap vermeye şartlanmıştır ve devamlı olarak kestirim yürütürler. Yürüttükleri varsayımlar ise çoklukla istedikleri şeyleri haklı çıkartmak üzerine konseyidir. Fikirler diğerleri için ne kadar saçma olursa olsun, beşerler inançlarını rastgele bir teklifle sarsılmaz biçimde sürdürebilirler. Diğerlerinin yapamayacağı şeyleri yapabileceklerine inanırlar ve bu türlü davranışlar sergilerler. Bu, her vakit berbat sonuçlar ortaya çıkarmaz fakat olumsuz sonuçların ortaya çıkmaması için yani kehanetlerinin kendisini olumlu bir biçimde gerçekleştirebilmesi için karar verdikleri ortamın öngörülebilir tertipli bir ortam olduğuna dikkat etmeleri gerekir. Ayrıyeten bu sistemli ortamın kendileri için uzun vadeli pratik yapabilmek için bir fırsat sunduğunu da unutmamalıdırlar. Kendi algınız bir manada kendi kendini gerçekleştiren bir kehanet üzere çalışır bunun olumlu ya da olumsuz sonuçlar ortaya çıkarması ise siz kalmış…
Cemre,
Kaynakça
Kahneman, D. (2015). Hızlı ve Yavaş Düşünme. İstanbul: Varlık Yayınları.
Akmeşe, Z. (2019). PYGMALION TESİRİ VE SİNEMAYA YANSIMALARI. I. Memleketler arası İrtibat ve İdare Bilimleri Kongresi, (s. 1178-1186).
Yıldız, N. (2020, Temmuz 9). Psikoloji Literatüründe Pygmalion Mitinin Yeri. IQ: https://10layn.com/psikoloji-literaturunde-pygmalion-mitinin-yeri/ adresinden alındı
Doğan, M. D. (2019, 12 2). Birtakım Kehanetler: KENDİNİ GERÇEKLEŞTİREN Kehane. Geekyapar!: https://geekyapar.com/metro/birtakim-kehanetler-kendini-gerceklestiren-kehanet/ adresinden alındı
Maidenberg, M. P. (2021, October 12). Beware of Your Self-Fulfilling Prophecy. Psychology Today: https://www.psychologytoday.com/us/blog/being-your-best-self/202110/beware-your-self-fulfilling-prophecy#:~:text=The Pygmalion effect is a,through their actions or inaction. adresinden alındı
Deniz Yatırım ‘Model Portföy’ünü Güncelledi…
Prof. Yalçın Karatepe: Borsada kazananlar kim?
Artunç Kocabalkan – Işık Ökte: Borsada tenis
Pygmalion, yaptığı bayan heykelini devamlı seyretmekten, ona her baktığında onun bir heykelden daha fazlasını istemekten, onunla konuşmaktan kendini alıkoyamaz ve nihayet Galatea’ya derinden âşık olur. Hissettiği aşk öylesine kuvvetlidür ki Pygmalion bir gün Venüs (Afrodit) tapınağına masraf ve aşk tanrıçası Venüs’e yalvarır; heykeline can vermesini diler. Pygmalion tapınaktan konuta dönüp heykelini öptüğünde onun sıcak ve yumuşak olduğunu fark eder. Zihni kuşku ve sevinç içinde gidip gelse bile Tanrıça Pygmalion’un sevgisinden etkilenmiş ve heykeli Galatea’ya can vermiştir.”
Hiç Wallenda Faktörünü ya da Rosenthal Tesirini duydunuz mu?
Wallenda Faktöründe ismini veren kıssada, Karl Wallenda isminde bir ip cambazı yıllarce başarılı şovlar yapar. Çok fazla başarılı şovlara sahip bulunmasına karşın bir gün ipten düşerek ömrünü kaybeder. Vefatından daha sonra eşi tarafınca yapılan açıklamada, Wallenda’nın düşmedilk evvelki üç ay boyunca odaklandığı niyetin ipte yürümek değil ipten düşmemek olduğu anlaşılır. Robert Tesirinde bahis edilen ise; Robert Rosenthal ve arkadaşları öğretmen-öğrenci bağlantısını ele alan bir çalışma yaparlar. Araştırmacılar, bir ilkokulun birden altıya kadar olan tüm sınıflarındaki öğrencilerine yaygın olarak kullanılan bir zekâ testi uygular ve öğretmenlere bu testin zihinsel gelişimi öngördüğünü söylerler. Akabinde öğrencilerin yaklaşık yüzde yirmisini rastlantısal olarak seçerek öğretmenlere bu çocukların sahiden dikkate bedel bir zihinsel gelişim gösterdiklerini belirtirler. Ders yılı sonunda birebir test birebir öğrencilere tekrar uygulanır ve öğrencilerin hakikaten de dikkate kıymet bir zihinsel gelişme gösterdikleri gözlemlenir. Rosenthal ve arkadaşlarına bakılırsa deney ve denetim kümesi içindeki tek fark öğretmenlerin seçilmiş öğrencilere karşı olan davranışlarıydı. Zira öğretmenler seçilmiş öğrencilere karşı daha sabırlı ve onları yüreklendirici davranışlar sergilemişler ve bu beklentilerini ses tonu, yüz sözleri ve misal yollarla öğrencilere iletmişlerdi. bu biçimdece öğrenciler kendilerini daha fazla çalışmaya güdülemişti.
Yukarıda bahsedilen her iki bahis ekseriyetle “Pygmalion Etkisi” ya da “Kendini Gerçekleştiren Kehanet” terimi altında incelenir. Pygmalion, 1770 yılında Jean Jacques Rousseau tarafınca birinci sefer özünü koruyarak yazıya dökülmüştür. 1898 yılında ise Alman Psikiyatrist Albert Moll tarafınca bu kavramın içeriği açıklanmıştır. Bu kavrama bakılırsa; bireyler kendilerinden ne bekleniyorsa o biçimde davranıyor bu davranışlar da kehanetlerin gerçekleşmesine niye oluyordu. Albert Moll’dan daha sonra Sosyolog Robert Merton ise siyahiler üzerinden bir çalışma yaparak Pygmalion Tesirini öteki bir noktaya taşımıştır. O senelerda Amerika’da yaşayan siyahiler, düşük fiyatlarla çalıştırılıyordu, haliyle bu düşük fiyatlar onların düşük hayat koşullarına sahip olmalarına sebep oluyordu. Merton, yaptığı çalışmada siyahilerin bu tarafta ön yargılara sahip olduğunu fark etti ve önyargıların devamlı olarak yinelanması kendilerini kıymetsiz, sevilmez ve etkisiz düşünmeye itiyordu. Bu durumda Pygmalion Tesiri, kendi kendini gerçekleştiren bir kehanet oluyordu.
Merton’a göre; evvela bir durum yanlış tanımlanıyor. Bu yanlış tarif, yeni bir davranışa yol açıyor. Yeni davranış ise başlangıçta yapılan yanlış tarifi gerçekleştirmiş oluyordu. Üstteki mitte Pygmalion, hiç bir hanımın sevgisine layık olmadığını düşünüyor ve bu sevgiye layık olabilecek tek hanımın kendi zihninin eseri olabileceğine inanıyor. Bu bir yanlış tarifti. Pygmalion, yapmış olduğu yanlış tanıma olan inancından yola çıkarak bir heykel yapıyor ve kendi yapmış olduğu bu heykele âşık oluyor. Bu da başta yapmış olduğu yanlış tariften kaynaklanan yeni bir davranıştı. Venüs’ün heykele can vermesiyle Pygmalion nitekim de kendi zihninde yarattığı bayanla evleniyor. Başlangıçta yapılmış olan yanlış tarif gerçekleşmiş oluyor.
İnanılan şeyin gerçekleşmesi elbette memnunluk vericidir lakin 1964 yılında psikolog Robert Rosenthal insanların gerçekliğinin, diğerlerinden ya da kendi beklentilerinden olumlu etkilenebileceği üzere olumsuz etkilenebileceğini göstermiştir. Gerçekten yazının başlarında bahsedilen Robert Tesiri ne kadar olumlu bir örnek ise Wallenda faktörü de bir o kadar olumsuz örneklerdendir. Hatta ilerleyen devirlerde yapılan çalışmalar kendi kendini gerçekleştiren kehanetlerin döngüsel tabiatının insanlarda anksiyete ve depresyonun gelişmesinde ve derinleşmesinde rol oynayabileceğini göstermiştir. Kendi kendini gerçekleştiren kehanet anksiyete sorunu olan şahısların kendisini daha inançsız, kaygılı ve duygusal olarak daha hassas hissetmesine yol açarken; depresyonla gayret eden bireylerin daha bedelsiz, sevilmez ve etkisiz hissetmeye yönlendirdiği gözlenmiştir.
Peki, yatırımcı tarafında Pygmalion Tesiri nasıl işliyor? Olumsuz senaryoyu ele alırsak; yatırımcı yapmış olduğu, yaptığı ya da ileride yapacağı yatırımların hiç birinden kar sağlayamayacağını ve portföyünün paha kaybedeceğini düşünüyor. Bu yanlış tarif. Yanlış tanımla birlikte süreç yapmaya başlayan yatırımcı, beklentilerinin zıddı olan durumlarla karşılaştığında kaygı ve panikle yeni bir davranışa karar veriyor (yaptığı yatırımı panikle satmak ya da panikle yeni yatırımlar yapmak vb.). Panikle yapmış olduğu süreç yatırımcının ziyan etmesine niye olduğunda kehanet kendini gerçekleştirmiş oluyor. Yani, başta yapmış olduğu yanlış tarif gerçeğe dönmüş oluyor. Olumlu senaryodan bahsetmiş olduğumiz vakit ise yanlış tarif, yatırımcının yapmış olduğu tüm süreçlerden kar sağlayacağı üzerine kuruluyor. Şayet yatırımcı başaracağına olan inancı ile daha fazla araştırma ve tahlile yönelirse; yanlış tarif, yatırımcıyı olumlu bir sonuca götürebiliyor. Lakin, yanlış tarif yatırımcıda çok itimat dediğimiz durumu ortaya çıkartıyorsa; yatırımcı ne yazık ki tekrar olumsuz bir sonuçla karşılaşabiliyor. Zira yatırımcının bir gayeye ulaşması konusundaki inancı ne kadar büyük olursa o kadar fazlaca risk alma eğiliminde olabiliyor. Yatırımcı ya bir paya olağandan epey daha fazla yatırım yapıyor ya da portföyünü hayli fazla ve farklı yatırımlarla şekillendirip portföyü üstündeki denetimi kaybediyor.
aynı vakitte Pygmalion etkisinin yanlış tanımla başladığını unutmamak gerekir. Yatırımcılarda oluşan yanlış tarif, belirsizliğin ağır olduğu periyotlarda çoklukla yatırımcıların “sezgisel yöntemler” kullanımından dolayı ortaya çıkmaktadır. Tversky ve Kahneman 1973 yılında yatırımcıların yetenekler hakkında çıkarımlarda bulunduklarını bu yüzden de kararlar alırken kendi yeteneklerinden ve öbürleri tarafınca algılanan yeteneklerinden etkilendiklerini belirtmişlerdir. Zira yatırımcılar çıkarımda bulunurken sezgisel formüller kullanıyordu ve bu çıkarımlar çıpa tesiri, temsiliyet ve geçerlilik denilen üç kıymetli sezgisel yargıdan oluşuyordu.
Çıpa tesiri, insanların bildiği bir noktaya ya da bir sayıya demir atarak uygun gördüğü tarafta niyetlerini ayarlamasına denir. Bunu yaparken de beşerler yenidenlanan tecrübelerden, gördüğü, duyduğu rastgele bilgilerden etkilenilebilir. Örneğin bir komşunuz var ve komşunuzun kimi davranışlarından dolayı onun utangaç, içine dönük, yardımsever, uysal, tertipli birebir vakitte beşerler ya da gerçeklik dünyasına epeyce az ilgi duyan biri olduğunu düşünüyorsunuz. Komşunuz hakkında bu niyetlerinizin oluşma sebebi, daha evvel diğer insanlarda tekraren gördüğünüz davranış kalıplarından ya da diğer insanların komşunuz hakkında size söylemiş olduği şeylerden dolayı olabilir.
Temsiliyet tesiri ise kalıplara benzerliktir. İnsanların ilgilendikleri mümkünlük sorularından birçoğu şu iki çeşitten birine aittir: A objesinin B kategorisine ilişkin olma mümkünlüğü nedir? A hadisesinin B sürecinden kaynaklanma mümkünlüğü nedir? Bu sorulara karşılık ararlarken A’nın B’ye ne kadar benzediğini değerlendirmeye çalışırlar. Komşunuzun utangaç, içine dönük, her vakit yardımsever, uysal, sistemli tıpkı vakitte beşerler ya da gerçeklik dünyasına fazlaca az ilgi duyan biri olduğunu biliyorsunuz (diğer insanların görüşleriyle bu fikrinizi desteklediğiniz için bildiğinizi düşünüyorsunuz). Ancak mesleğinizi bilmiyorsunuz. Aklınızda oluşan satıcı, pilot, kütüphaneci, hekim vb. üzere meslek listesi temsiliyete göre ortaya çıkmaktadır. Ve sizin komşunuza karşı olan davranışınızda düşündüğünüz listeye bakılırsa değişiklik göstermektedir. özetlemek gerekirse; temsil edilebilirlik, misal özelliklere sahip olan şeylerin büyük oranda misal olduğunu ve birbirlerini etkilediği var iseyımını kabul eder ve sizin bir liste oluşturmanızı sağlar.
Geçerlilik yanılsamasında ise beşerler genelde bilgileri en düzgün temsil eden kararı seçerek bir öngörüde bulunurlar. Öngörülerine olan inançları en baştaki temsil derecelerine bağlıdır. Öteki bir deyişle yapılan tanımlama kısıtlı, güvenilmez ya da geçersiz olsa da seçilen sonuç ile bilgi içindeki örtüşmenin kalitesi kıymetlidir. Komşunuzun davranışları ile oluşturduğunuz meslek listesinde onun kütüphaneci olduğunu öngörmeniz geçerlilik yanılsamasıdır. Yani, toplumsal medyada dolaşırken ya da televizyonu izlerken gözünüze çarpan bir haberden dolayı hangi kesimlerin nasıl etkileneceğini düşünmeniz çıpa tesiri, bu kesimlerin ortasındaki pay senetlerini listelemeniz temsiliyet tesiri, bu listedeki kimi pay senetlerinin düşeceğini ya da yükseleceğini öngörmeniz ise geçerlilik tesiridir. Lakin unutulmaması gerekilen kıymetli şey şudur: bahsedilen sıralamayı ayrıntıyla incelemelerle bir arada vakte yayarak yapmanız ve süratli yapmanız içinde fark vardır. Yavaş düşünme sistemi ile yani Sistem 2 ile karar verip, tahliller yaptıktan daha sonra süreç yapmanız yatırım; düşünme aksiyonunu savaş ya da kaç sistemine yani Sistem 1’e bırakarak, saniyeler ortasında karar verip yatırım yapmanız ise kumardır. Zira, Sistem 2’de yanlış tarif ile ortaya çıkan listeyi gözden geçirmek için kendinize bir fırsat verirsiniz. Başka bir tabirle mermerden heykel yaratmak için bir vaktiniz olur. Fakat süratli karar aldığınızda bilişsel yanılsamalar sizi hayli süratli bir biçimde ziyan noktasına taşıyacaktır.
İnsanlar kesin cevap vermeye şartlanmıştır ve devamlı olarak kestirim yürütürler. Yürüttükleri varsayımlar ise çoklukla istedikleri şeyleri haklı çıkartmak üzerine konseyidir. Fikirler diğerleri için ne kadar saçma olursa olsun, beşerler inançlarını rastgele bir teklifle sarsılmaz biçimde sürdürebilirler. Diğerlerinin yapamayacağı şeyleri yapabileceklerine inanırlar ve bu türlü davranışlar sergilerler. Bu, her vakit berbat sonuçlar ortaya çıkarmaz fakat olumsuz sonuçların ortaya çıkmaması için yani kehanetlerinin kendisini olumlu bir biçimde gerçekleştirebilmesi için karar verdikleri ortamın öngörülebilir tertipli bir ortam olduğuna dikkat etmeleri gerekir. Ayrıyeten bu sistemli ortamın kendileri için uzun vadeli pratik yapabilmek için bir fırsat sunduğunu da unutmamalıdırlar. Kendi algınız bir manada kendi kendini gerçekleştiren bir kehanet üzere çalışır bunun olumlu ya da olumsuz sonuçlar ortaya çıkarması ise siz kalmış…
Cemre,
Kaynakça
Kahneman, D. (2015). Hızlı ve Yavaş Düşünme. İstanbul: Varlık Yayınları.
Akmeşe, Z. (2019). PYGMALION TESİRİ VE SİNEMAYA YANSIMALARI. I. Memleketler arası İrtibat ve İdare Bilimleri Kongresi, (s. 1178-1186).
Yıldız, N. (2020, Temmuz 9). Psikoloji Literatüründe Pygmalion Mitinin Yeri. IQ: https://10layn.com/psikoloji-literaturunde-pygmalion-mitinin-yeri/ adresinden alındı
Doğan, M. D. (2019, 12 2). Birtakım Kehanetler: KENDİNİ GERÇEKLEŞTİREN Kehane. Geekyapar!: https://geekyapar.com/metro/birtakim-kehanetler-kendini-gerceklestiren-kehanet/ adresinden alındı
Maidenberg, M. P. (2021, October 12). Beware of Your Self-Fulfilling Prophecy. Psychology Today: https://www.psychologytoday.com/us/blog/being-your-best-self/202110/beware-your-self-fulfilling-prophecy#:~:text=The Pygmalion effect is a,through their actions or inaction. adresinden alındı
Deniz Yatırım ‘Model Portföy’ünü Güncelledi…
Prof. Yalçın Karatepe: Borsada kazananlar kim?
Artunç Kocabalkan – Işık Ökte: Borsada tenis